W fizyczno-geograficznym podziale obszar gminy zajmuje południowowschodniskraj Pojezierza Krajeńskiego oraz wschodnie rubieże Doliny Brdy i fragmenty Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Bezsprzecznie na pięknie ukształtowaną rzeźbę terenu mają wpływ obszary wysoczyznowe, równiny, terasy sandrowe i rzeczne, położone w Dolinie Brdy. Gmina bogata jest w liczne kompleksy leśne, gdzie spotkać można rozmaite zwierzęta i gdzie przeważają siedliska borowe z dominującą sosną. Średni wiek drzewostanu wynosi 66 lat. Urokliwym miejscem jest Rezerwat Kruszyn, który obejmuje las grabowo-jesionowy i polodowcowe ukształtowanie trenu. Środowisko mało zniekształcone przez człowieka, zachowało zdolność równowagi biologicznej. Dzięki temu wiele terenów jest chronionych przyrodniczo i krajobrazowo, tworząc tzw. Ekologiczny System Obszarów Chronionych. W jego skład wchodzą jeziora Słupowskie, Wierzchucińskie Duże i Wierzchucińskie Małe. Przeważająca część obszaru gminy znajduje się w dorzeczu Wisły, w zlewni Brdy i jest odwadniana przez niewielkie cieki, z których największy - Krówka - odwadnia rejon Rynny Byszewskiej. Południowo - zachodnia część gminy leży w dorzeczu Odry, w zlewni Noteci i odwadniany jest przez niewielkie cieki. Największą powierzchnię ze wspomnianych jezior zajmuje Jezioro Słupowskie - 119,9 ha, a jego maksymalna głębokość wynosi 34,4 m. Jest to atrakcyjne miejsce dla miłośników wędkarstwa, a szczególnie smakoszy żyjących tu leszczy.
Na terenie Sołectwa Wierzchucinek mieści się Jezioro Wierzchucińskie Duże o powierzchni 49,2 ha. Jego maksymalna głębokość wynosi 25 m. W systemie rzeki Krówki położone jest także Jezioro Wierzchucińskie Małe, które zajmuje powierzchnię 52,3 ha, a jego maksymalna głębokość wynosi 12,7 m. Przez południową część gminy przebiega Kanał Bydgoski zbudowany w 1774 r. z polecenia Fryderyka II, który chciał skierować ruch handlowy Wisły, poprzez Kanał, Noteć i Odrę, do Szczecina. Łączy on dorzecze Wisły z dorzeczem Odry. Jego długość całkowita wynosi 24,5 km, z czego 15,7 km zlokalizowane jest w zlewni Noteci. Kanał przepływa przez Sołectwa Pawłówek, Kruszyn i Zielonczyn. W Kruszynie znajduje się miejsce ujścia Kanału Noteckiego do Kanału Bydgoskiego.
Piesze szlaki turystyczne:
- Wierzchuciński Szlak Czterech Jezior wyznaczony dla uczczenia pamięci Jana Pawła II. Oznaczony jest kolorem żółtym, jego długość to 17,2 km, czas przejścia ok. 5h
- Szlak „pól malowanych” (długość: 16,2 km, czas przejścia ok. 4,5 h) oznaczony kolorem zielonym, który łączy Wierzchuciński Szlak Czterech Jezior z żółtym szlakiem im. Leona Wyczółkowskiego
- Niebieski szlak turystyczny „Śladami lokomotywy”, którego długość wynosi 14,7 km, a czas przejścia ok. 4 h, prowadzi turystę od pomnika poległego żołnierza w Słupowie (łącznik z Wierzchucińskim Szlakiem Czterech Jezior) śladem kolejki do Sicienka, a następnie przez Dąbrówkę Nową do Kruszyna na spotkanie ze szlakiem „Umocnień Przedmościa Bydgoskiego”.
- Szlak „Umocnień Przedmościa Bydgoskiego”, oznaczony kolorem czerwonym wiedzie turystę po linii schronów wybudowanych latem 1939 roku na linii Zielonczyn - Tryszczyn (gmina Koronowo)
Przez tereny Gminy prowadzi także szlak rowerowy „Edukacji Przyrodniczej” liczący 28 km, który przebiega pętlą przez miejscowości położone w środkowej i południowej części Gminy. Poza tym przez teren gminy przebiegają ścieżki rowerowe prowadzące od Bydgoszczy do Sicienka oraz do Trzemiętowa.
Zabytki architektoniczne gminy
- Kościół p.w. św. Jakuba Apostoła Mniejszego w Dąbrówce Nowej,
- Zespół kościoła parafialnego pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Samsiecznie,
- Kościół poewangelicki pw. św. Andrzeja Boboli w Sicienku,
- Izba Tradycji Kulturalnej w Sicienku,
- Kościół poewangelicki pod wezwaniem św. Kazimierza Królewicza w Kruszynie,
- Założenie dworsko-parkowe w Kruszynie,
- Założenie dworsko-parkowe w Wojnowie - dwór klasycystyczny i eklektyczny,
- kościół pw. Matki Boskiej Szkaplerznej w Wierzchucinku,
- Założenie dworsko-parkowe w Mochlu.